انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران: انواع، چالش‌ها و چشم‌انداز آینده
انرژی‌های تجدیدپذیر به عنوان منابع پایدار و پاک، نقش کلیدی در کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی و مقابله با تغییرات اقلیمی ایفا می‌کنند. ایران با پتانسیل بالای خورشیدی، بادی و سایر منابع، فرصت‌های زیادی برای توسعه این بخش دارد. در ادامه، بر اساس داده‌های رسمی از ساتبا و وزارت نیرو، به بررسی انواع انرژی‌های تجدیدپذیر، چالش‌ها و برنامه‌های آینده می‌پردازیم.
انواع انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران
بر اساس آمار ساتبا و وزارت نیرو، وضعیت انواع تجدیدپذیرها به صورت خلاصه چنین است:
انرژی خورشیدی
مهم‌ترین منبع تجدیدپذیر نو در ایران است. حدود نیمی از ظرفیت نصب‌شده تجدیدپذیرها خورشیدی است و در برخی ماه‌ها، بیش از ۶۰ درصد تولید برق تجدیدپذیر از نیروگاه‌های خورشیدی می‌آید. برآوردهای رسمی و مطالعات وزارت نیرو و نهادهای مرتبط، پتانسیل نظری انرژی خورشیدی ایران را بیش از ۶۰٬۰۰۰ مگاوات تخمین می‌زنند؛ در حالی که ظرفیت بالفعل هنوز در مقیاس چند هزار مگاوات است.
انرژی بادی
سهم انرژی بادی از ظرفیت تجدیدپذیر، در آمارهای رسمی حدود ۳۰ تا ۳۵ درصد اعلام شده است. مناطق بادخیز مهم شامل استان‌های قزوین، آذربایجان شرقی، خراسان رضوی و بخش‌هایی از سیستان و بلوچستان و کهگیلویه و بویراحمد است.
هیدروالکتریک کوچک و زیست‌توده
نیروگاه‌های برق‌آبی کوچک، زیست‌توده، توربین‌های انبساطی و سامانه‌های مقیاس کوچک برق نقش کمتری در ظرفیت فعلی دارند، اما در برنامه توسعه نیروگاه‌های مقیاس‌کوچک و پروژه‌های مدیریت پسماند شهری و صنعتی گنجانده شده‌اند.
زمین‌گرمایی
پهنه‌های مستعد زمین‌گرمایی در ایران عمدتاً در نواحی آتشفشانی شمال‌غرب کشور، به‌ویژه در محدوده کوه سبلان، شناسایی شده‌اند. نخستین نیروگاه زمین‌گرمایی کشور با ظرفیت حدود ۵ مگاوات در مشگین‌شهر (استان اردبیل) در حال بهره‌برداری و تکمیل است و توسعه این بخش هنوز در مراحل اولیه قرار دارد.
چالش‌ها و موانع
چند مانع ساختاری و اقتصادی، سرعت توسعه تجدیدپذیرها را کاهش داده است:
تسلط بالای دولت و ریسک‌های مقرراتی
بخش عمده سرمایه‌گذاری در صنعت برق، دولتی یا شبه‌دولتی است و تغییرات مکرر در مقررات، قیمت خرید تضمینی و فرآیندهای صدور مجوز، ریسک سرمایه‌گذاری خصوصی را بالا می‌برد؛ موضوعی که بارها از سوی مسئولان ساتبا و سرمایه‌گذاران بخش خصوصی مطرح شده است.
شدت بالای مصرف انرژی
طبق اظهارات مسئولان وزارت نیرو و گزارش‌های مبتنی بر داده‌های بین‌المللی، شدت مصرف انرژی در ایران حدود دو برابر میانگین جهانی است و برای تولید کالا و خدمات مشابه، به‌طور متوسط حدود ۶۰ درصد انرژی بیشتری نسبت به میانگین جهان مصرف می‌شود. این وضعیت، هم ناکارآمدی مصرف را نشان می‌دهد و هم فشار بر سیستم تأمین انرژی را افزایش می‌دهد.
قیمت‌گذاری دستوری انرژی
قیمت پایین برق و سوخت در داخل کشور، انگیزه مالی برای بهینه‌سازی مصرف و سرمایه‌گذاری در انرژی‌های پاک را کاهش می‌دهد و بازگشت سرمایه پروژه‌های خورشیدی و بادی را دشوار می‌کند؛ موضوعی که در بسیاری از گزارش‌های تحلیلی داخلی تأکید شده است.
چشم‌انداز آینده و برنامه‌ها
در سال‌های اخیر، اهداف و برنامه‌های توسعه تجدیدپذیرها در اسناد رسمی و اظهارات مسئولان چند لایه شده است:
در برنامه هفتم توسعه، احداث حدود ۱۲٬۰۰۰ مگاوات نیروگاه تجدیدپذیر پیش‌بینی شده است.
براساس اظهارات رئیس سازمان برنامه و بودجه و مسئولان ساتبا، هدف‌گذاری کلان دولت، افزایش ظرفیت تجدیدپذیرها به حدود ۳۰٬۰۰۰ مگاوات در افق چند سال آینده (تا حوالی ۱۴۰۶/پایان برنامه هفتم) است.
طبق اطلاعیه رسمی ساتبا در آبان ۱۴۰۴، برنامه‌ریزی شده است که ظرفیت تجدیدپذیرها تا پایان همین سال به حدود ۷٬۰۰۰ مگاوات برسد؛ در صورت تحقق این هدف، سهم تولید برق حاصل از انرژی‌های تجدیدپذیر در سبد برق کشور می‌تواند به حدود ۷ درصد برسد.
در کنار این اهداف کمی، سیاست‌هایی مانند توسعه نیروگاه‌های خورشیدی پشت‌بامی، استفاده از پنل‌های خورشیدی در ساختمان‌های دولتی و مدارس، و طراحی پروژه‌های ترکیبی تولید همزمان برق و حرارت (CHP) مبتنی بر انرژی‌های پاک نیز در دستور کار قرار گرفته است.
از منظر سازگاری اقلیمی، بر اساس آخرین گزارش شاخص جهانی ND-GAIN، ایران در سال ۲۰۲۳ در رتبه ۸۷ میان بیش از ۱۸۰ کشور قرار دارد؛ جایگاهی که نشان می‌دهد کشور در میانه جدول تاب‌آوری اقلیمی است، اما از نظر آمادگی نهادی، اقتصادی و اجتماعی فاصله قابل توجهی با کشورهای پیشرو دارد.
در مجموع، توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران، در سال‌های ۱۴۰۳ و ۱۴۰۴ وارد فاز رشد سریع‌تری شده است، اما سطح فعلی هنوز بسیار کمتر از ظرفیت بالقوه و اهداف اعلام‌شده است. افزایش سهم تجدیدپذیرها می‌تواند همزمان سه کار انجام دهد: کاهش فشار بر گاز طبیعی، کاهش آلودگی و انتشار گازهای گلخانه‌ای، و ایجاد فرصت‌های شغلی و صنعتی جدید در زنجیره ساخت، نصب و بهره‌برداری نیروگاه‌های پاک.